Czy bonsai to miniaturowe drzewo? I tak, i nie. Używanie określenia „miniaturyzacja drzew” jest mylące. Nie zmniejsza się dużego drzewa do doniczkowych rozmiarów. Sztuka bonsai przypomina raczej rzeźbienie. Drzewko jest formowane z młodego pędu tak, by pokrojem przypominało „dorosłe” drzewo. A ponieważ wciąż rośnie, późniejsze zabiegi są niezbędne, by utrzymało swój wygląd i wielkość. Kształtowanie bonsai trwa niejednokrotnie długie lata.

 

Mistrzowsko uformowane bonsai jest rzeczywiście drzewem w miniaturze. Świadczą o tym jego rozmiary, rzadko przekraczające metr wysokości. Najczęściej jest to 20 do 40 cm. Choć są i drzewka lilipucie, nie większe od 10 cm. Historia bonsai rozpoczęła się w Chinach, zapewne około trzeciego wieku przed Chrystusem. Ale to dzięki Japończykom osiągnęła wyżyny wyrafinowania i ruszyła w świat. Z ich języka wywodzi się też nazwa. Twórcy bonsai wzorowali się nie tylko na otaczającej ich przyrodzie. Czerpali inspirację również z fantastycznych roślin przedstawianych na rysunkach i drzeworytach. A także na odwrót. Bonsai były natchnieniem dla drzeworytników. Sztuka miniaturyzacji drzew dotarła do Japonii w XIII w. zajmując w jej kulturze miejsce poczesne, obok ikebany i ceremonii picia herbaty. Do dziś rośnie przy pałacu cesarskim w Tokio bonsai uformowane przez Iemitsu, trzeciego shoguna z rodu Tokugawa. Przypomnijmy – było to trzysta lat temu!

W Europie po raz pierwszy podziwiano miniaturowe drzewka na wystawie światowej w Paryżu, w 1878 r. Stamtąd bonsai powędrowały na wszystkie kontynenty.

Nie każda roślina nadaje się na bonsai. Liście i igły powinny być jak najmniejsze, by nie wyglądały groteskowo. Ponadto drzewko winno należeć do gatunku wytwarzającego wiele bocznych pędów. Wreszcie musi mieć pień o średnicy co najmniej jednego centymetra.

Do roślin, używanych w sztuce miniaturyzacji, należą: kryptomeria, cyprysik, kilka odmian sosny, jabłoń, klon, grab, brzoza, wiśnia, pigwowiec, azalia i wiele innych. Są to drzewka hodowane na wolnym powietrzu. Z roślin ciepłolubnych, trzymanych w mieszkaniach, można wymienić: gardenię, niektóre gatunki fikusa, kamelię, bluszcz, grubosz drzewiasty.

Zdobycie uformowanego drzewka nie jest już problemem. Jednak entuzjaści twierdzą, iż esencją bonsai jest sam proces tworzenia. Za największą sztukę uchodzi ukształtowanie rośliny z nasiona.

Dla mniej cierpliwych istnieją szkółki drzew i krzewów ozdobnych, gdzie można sobie wybrać drzewko pożądanej wielkości i kształtu. Trzecim sposobem jest rozmnażanie wegetatywne, czyli korzystanie z sadzonek.

Formowanie bonsai składa się z dwóch zasadniczych etapów. Formowanie podstawowe prowadzi do pełnego ukształtowania drzewka. Formowanie ciągłe polega na takiej pielęgnacji, by ten kształt utrzymać.

Metod jest wiele. Pośród typowo ogrodniczych, jak cięcie liści i gałęzi, uszczykiwanie pędów, szczepienie, są także charakterystyczne tylko dla sztuki bonsai, jak celowe wyginanie pni i gałęzi, by uzyskać odpowiedni ich wygląd. Służą temu specjalne przyrządy przypominające imadła, a także szpagatowe odciągi zakładane między gałęzią a pojemnikiem. Ciekawą techniką, typową dla bonsai, jest drutowanie. Cały pień lub wybrane gałęzie owija się miękkim drutem, a następnie wygina w pożądany kształt. Po zdjęciu drutu drzewko zachowa narzuconą formę. Zbyt cienki pień można pogrubić na kilka sposobów. Jeden z nich polega na skrępowaniu go u nasady drutem. Po kilku miesiącach pień ponad tym miejscem napęcznieje, bardziej upodabniając się do pnia dużego drzewa.

Formowanie ciągłe ma na celu zachowanie pokroju drzewka. Uzyskuje się to poprzez uszczykiwanie i obcinanie pędów oraz przycinanie liści.

Nieodłącznym atrybutem bonsai jest odpowiednio dobrany pojemnik, w którym je hodujemy i eksponujemy. Rządzą tym określone, wypracowane przez wieki zasady.

Istnieją cztery podstawowe formy pojemników: okrągłe, kwadratowe, prostokątne i owalne. Pojemniki o innych kształtach są rzadko używane. Długość pojemnika musi być odrobinę mniejsza, niż dwie trzecie wysokości drzewka. Głębokość powinna równać się grubości nasady pnia. Szerokość  nie może przekraczać rozpiętości gałęzi.

Młode drzewka wyglądają najlepiej w jasnych, płytkich pojemnikach. Drzewa stare w pojemnikach obszernych i głębokich o stonowanych kolorach. Drzewka o prostych pniach powinny być hodowane w pojemnikach prostokątnych lub kwadratowych. Owalne i okrągłe pojemniki pasują do drzewek powyginanych, o bardziej wyrafinowanych kształtach.

Miejsce uprawy bonsai zależy od gatunku rośliny. Klasyczne miniaturowe drzewa trzyma się na dworze – w ogródkach, na tarasach, balkonach, na parapetach okien. Niektóre gatunki wymagają zimowania w nieco łagodniejszych warunkach, na przykład w nie ogrzewanym, jasnym pokoju. Jeszcze inne, tropikalne, potrzebują przez cały rok temperatury powyżej 15 stopni Celsjusza.

Kanony sztuki bonsai kształtowały się przez stulecia. Każde pokolenie wnosiło swój wkład, swoją estetykę. Stąd wielka różnorodność stylów. I choć sztuka to ciągle żywa, ciągle zmieniająca się, istnieje kilka podstawowych, uznawanych za klasyczne, form nadawanych drzewkom.

Styl Chokkan – pień drzewka jest prosty, gałęzie wyrastają we wszystkich kierunkach. Skierowane ku górze nadają drzewku wrażenie starości. W stylu tym formuje się sosny, modrzewie, jodły, klony.

Styl Shakan – pień prosty, słabiej lub silniej pochylony. Wykorzystuje się w nim sosny i azalie.

Styl Moyogi – pień powyginany, o solidnej nasadzie i korzeniach. Jest to styl najczęściej stosowany. Daje najlepsze efekty przy uprawie sosen, jałowców i drzew liściastych.

Styl Fukinagashi – drzewko jest jakby wygięte wiatrem. Gałęzie wyrastają tylko w jedną stronę. Formuje się w tym stylu sosny i klony.

Styl Bunjin – nie posiada określonych reguł, drzewka są ukształtowane fantazyjnie, często na wzór starych drzeworytów.

Styl Kengai – styl kaskadowy. Pień drzewka opada w dół, poniżej krawędzi pojemnika, jakby się poza nią zwieszał. Używa się sosny, jałowca, bluszczu, wierzby, azalii i drzew owocowych.

Style Sokan i Kabudachi – drzewka o dwóch lub wielu pniach, różnej wysokości. Formuje się najczęściej sosny, świerki, klony i jałowce.

Styl Ikadabuki – jest to lasek bonsai złożony z wielu małych drzewek. Najlepsze do jego uformowania są drzewa liściaste.

Styl Ishizuke – styl skalny. Drzewka sadzi się na odłamkach skał, tak by całość przypominała górski krajobraz. Najbardziej przydatne rośliny to świerki, sosny, klony i cyprysiki.